1. 1. Pojęcie bezpieczeństwa
Wiele pojęć z dziedziny nauk społeczno-politycznych posiada różnorodne definicje, ponieważ zjawiska, jakie kryją się za tymi pojęciami są często niezwykle złożone, a co za tym idzie nie da się całościowo ich opisać za pomocą krótkiego wyjaśnienia. W przypadku pojęcia bezpieczeństwa sytuacja wygląda bardzo podobnie, ponieważ wspomniane zjawisko dotyczy bardzo wielu dziedzin i obejmuje swoim zakresem bardzo wielu zagadnień.
Powszechne źródła wiedzy, jak chociażby internetowy Słownik Języka Polskiego oraz Encyklopedia PWN, definiują bezpieczeństwo przede wszystkim jako brak zagrożenia, stan niezagrożony. Literatura przedmiotu właściwie podobnie podchodzi do omawianego problemu, chociaż rozszerza same definicje o dodatkowe zagadnienia. Sam sens pojęcia zazwyczaj jednak się nie zmienia i pozostaje stosunkowo podobny. Stan bezpieczny oznacza zatem wolność od trosk, wolność od zagrożenia oraz poczucie pewności. Warto przy tym podkreślić, że rozdzielenie, jakie pojawia się w literaturze przedmiotu, wskazuje wprost na istnienie obiektywnych i subiektywnych ram bezpieczeństwa. Z jednej strony bowiem mówi się o faktycznej, obiektywnej wolności od zagrożeń, zaś w drugim przypadku o poczuciu pewności, czyli subiektywnym postrzeganiu przez jednostkę stanu bezpiecznego za faktyczny.
Warto przy tym podkreślić znaczenie bezpieczeństwa dla jednostki, co przedstawił m. in. amerykański psycholog A. Maslow, tworząc piramidę potrzeb człowieka. W pierwszej, najbardziej pierwotnej kategorii znajdują się elementy związane z fizjologicznymi aspektami życia ludzkiego. Druga kategoria, która ,,uaktywnia się” po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych, dotyczy właśnie szeroko pojętych kwestii bezpieczeństwa. Dalsze poziomy piramidy dotyczą potrzeb przynależności, uznania i samorealizacji. Bez poczucia bezpieczeństwa człowiek nie jest zatem w stanie w pełni się realizować czy rozwijać, a zatem omawiane zagadnienie spełnia niezwykle istotną rolę.
Istnieje jeszcze inne postrzeganie omawianego problemu, które dotyczy aspektów obiektywnych i dotyczy szeroko pojętej ludzkiej egzystencji. W tym kontekście bezpieczeństwo rozumiane jest jako szeroko pojęte warunki, które sprzyjają egzystowaniu i funkcjonowaniu podmiotu w danym środowisku bez występowania zagrożenia dla jego interesów. W tym wypadku istotne są jednak realne komponenty stanowiące o bezpieczeństwu, które występują faktycznie. Z subiektywnego punktu widzenia istotne znaczenie odgrywają głównie odczucia. Bezpieczeństwo nie występuje, kiedy jednostka nie czuje się bezpiecznie, kiedy odczuwa pewne zagrożenie. Poczucie takie wpływa na funkcjonowanie jednostki, więc nawet w przypadku braku obiektywnych przesłanek stanowiących o zagrożeniu trudno jest mówić o faktycznym bezpieczeństwie. Dlatego też w przypadku całościowej oceny konieczne jest branie pod uwagę zarówno czynników obiektywnych, jak i subiektywnych.
Jak wynika z powyższego wyjaśnianie pojęcia bezpieczeństwa sprowadza się bardzo często do wyjaśniania przez wskazanie przeciwieństwa, a co za tym idzie bezpieczeństwo to stan wolny od zagrożenia. Z drugiej strony konieczne jest zatem wskazanie, co właściwie jest traktowane jako zagrożenie. Połączenie powyższego problemu z faktem, iż bezpieczeństwo może mieć zarówno obiektywny, jak i subiektywny wymiar sprawia, że definicja wprawdzie określa ogólny zakres pojęcia, jednakże dopasowanie do niego określonych elementów może być stosunkowo różnorodne. Z tej przyczyny nauki o bezpieczeństwie wypracowały ścisłą kategoryzację co do określonych zagadnień związanych z bezpieczeństwem. Kategoryzacje te spowodowały powstanie właściwie w pewnym stopniu odrębnych terminów, jak chociażby bezpieczeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo publiczne, bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo militarne czy bezpieczeństwo energetyczne.
Bezpieczeństwo może być postrzegane nie tyle jako zjawisko, ale też jako proces, którego celem jest zapewnienie przetrwania – zarówno z punktu widzenia jednostkowego, jak i z punktu widzenia grupy ludzi (państwa bądź innej organizacji). Bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu. Stąd też jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą funkcjonowania podmiotu. Z tej przyczyny w kategorii bezpieczeństwa mieści się nie tylko reagowanie na zagrożenie, ale również stwarzanie pewnych sposobności do dalszego rozwijania się podmiotu, ponieważ to właśnie rozwój zapewnia mu większe możliwości przetrwania. Takie patrzenie na bezpieczeństwo wskazuje wyraźnie, jak niezwykle złożony jest to zjawisko.
1. 2. Definicja i istota bezpieczeństwa energetycznego
Bezpieczeństwo energetyczne jest pojęciem, które z zasady odwołuje się do wszystkich kryteriów i zasad, o których powiedziano w kontekście bezpieczeństwa w ogóle, jednakże dodanie członu dodatkowego sprawia, iż chodzi tu jedynie o pewien sektor czy obszar działań związanych z zapewnianiem bezpieczeństwa. Szeroko pojęta energetyka jest obecnie często powiązana z kilkoma innymi działami bezpieczeństwa, jak chociażby ekonomia (bezpieczeństwo ekonomiczne), ale również polityka (bezpieczeństwo polityczne), ponieważ we współczesnym świecie sfera polityki energetycznej nie należy wyłącznie do sfery ekonomii, lecz także stanowi pewne źródło nacisku w polityce międzynarodowej. Ponadto niekiedy łączy się je z takimi zagadnieniami, jak szeroko pojmowany rozwój gospodarczy czy ochrona środowiska. Obecnie energia elektryczna stała się na tyle istotna, że dostarczanie jej oraz przetwarzanie stało się dla państw źródłem stabilności. Dlatego z powyższych względów niekiedy bezpieczeństwo energetyczne określa się również mianem polityki energetycznej.
Bezpieczeństwo samo w sobie jest opisywane jako pewien brak zagrożenia, a zatem bezpieczeństwo energetyczne jest stanem braku zagrożenia w przestrzeni energetycznej, co zazwyczaj sprowadza się do braku zagrożenia związanego z przerwaniem dostarczania energii elektrycznej. Stan zagrożenia występuje zatem w sytuacji, kiedy instytucje państwowe oraz podmioty prywatne, zajmujące się dostarczaniem energii, nie mają z określonych przyczyn możliwości dostarczać prądu do większej liczby odbiorców. Chodzi tu przede wszystkim o wystąpienie takich trudności na większą skalę, kiedy brak możliwości dostarczania prądu elektrycznego wynika z poważnych trudności natury polityczno-gospodarczej. Do zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego nie wliczają się zatem drobne awarie instalacji elektrycznych, aczkolwiek w pewnym sytuacjach również można brać je pod uwagę (np. zamachy terrorystyczne związane z niszczeniem instalacji elektrycznych) .
W Polsce podstawową definicję bezpieczeństwa energetycznego wprowadza Ustawa – Prawo energetyczne, gdzie pod opisywanym pojęciem wskazuje się następującą definicję: ,,stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska” . Bezpieczeństwo energetyczne wiąże się bezpośrednio z poprawnym działaniem infrastruktury związane z pozyskiwaniem, wytwarzaniem oraz przesyłaniem energii elektrycznej. Wspomniana ustawa definiuje także zjawisko samego bezpiecznych dostaw energii elektrycznej, które rozumie się jako ,,zdolność systemu elektroenergetycznego do zapewnienia bezpieczeństwa pracy sieci elektroenergetycznej oraz równoważenia dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na tę energię” .
Niekiedy w literaturze przedmiotu podkreśla się, że bezpieczeństwo energetyczne wiąże się nie tylko z zabezpieczaniem niezawodności w dostarczaniu energii elektrycznej, ale również jeśli chodzi o poziom cen tejże energii. Poziom cen z koli bardzo często wiąże się z szeroko rozumianą polityką międzynarodową, ponieważ bardzo wiele źródeł energii (i nie tylko energii elektrycznej) wiele państwo musi sprowadzać od światowych potentatów, którzy posiadają bezpośredni dostęp do złóż. Bezpieczeństwo energetyczne to zatem nie tylko dbanie o odpowiednie, sprawne funkcjonowanie całej infrastruktury związane z tą sferą gospodarki, ale dotyczy także takich zjawisk, jak wielkość i zróżnicowanie krajowej bazy paliwowej, stopnia dywersyfikacji oraz wykorzystania krajowych i zagranicznych źródeł zaopatrzenia w surowce energetyczne oraz wewnętrznej i międzynarodowej polityki gospodarczej.
Warto przy tym podkreślić, że bezpieczeństwo energetyczne nie dotyczy wyłącznie – jak zostało to zaznaczone powyżej – gospodarowanie prądem elektrycznym. Ten zakres bezpieczeństwa odnosi się chociażby do zarządzania surowcami energetycznymi (wydobycie, handel, a także prawne rozwiązania, które tych sfer dotyczą) czy złożami, paliwami itd. Gospodarowaniem takimi zasobami prowadzi często do powstania różnych interesów, a co za tym idzie bezpieczeństwo energetyczne można postrzegać przedmiotowo i podmiotowo. Z jednej strony bowiem istnieją podmioty, które posiadają złoża danego surowca oraz zajmują się ich sprzedażą, a zatem w ich interesie jest uzyskanie jak najwyższej ceny, zaś podmioty, które nabywają tego rodzaju surowce próbują cenę maksymalnie obniżyć. Z tej przyczyny bezpieczeństwo wewnętrzne jest bardzo często niejako przypisane do podmiotu, gdzie w zależności od punktu widzenia cele bezpieczeństwa wewnętrznego mogą być różne. Takie postrzeganie odnosi się w pewnym sensie do subiektywnego rozumienia bezpieczeństwa, które zostało omówione powyżej.
Z powodu komplikacji wynikających z prób zdefiniowania pojęcia bezpieczeństwa energetycznego czy też polityki energetycznej, bardzo często w literaturze przedmiotu nie próbuje się jedynie zdefiniować omawiane pojęcia, lecz bardziej podać konkretne jego elementy, których połączenie opisuje w pewnym stopniu zjawisko jako całość. I tak elementy te to: udział importowanych paliw energetycznych w bilansie energetycznym; stopień dywersyfikacji; stabilność dostaw; udział energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych w ogólnym bilansie energetycznym; cena energii końcowej lub płacona za surowiec; wielkość, wystarczalność i udział rezerw paliw energetycznych; wielkość, wystarczalność i udział rezerw surowców energetycznych będących we własnej dyspozycję; przepustowość interkonektorów z innymi systemami energetycznymi; niezawodność sieci energetycznych; efektywność energetyczna; efektywność energetyczna; koncentracja przemysłów energochłonnych; możliwość wdrożenia zobowiązań międzynarodowych związanych z energetyką; adekwatność priorytetów strategii energetycznej; systematyczna realizacja celów strategii energetycznej; odpowiednie nakłady inwestycyjne oraz inne zagadnienia bezpośrednio lub pośrednio związane z zagadnieniem.
1. 3. Kategorie bezpieczeństwa a polityka energetyczna
Powyżej przedstawione zostały trudności związane z definiowaniem bezpieczeństwa w ogóle oraz bezpieczeństwa energetycznego, które wiążą się w dużej mierze z faktem, iż obecnie bezpieczeństwo jest pojęciem niezwykle szerokim i obejmuje wiele sfer życia ludzkiego. Z tej przyczyny w naukowym namyśle nad omawianym zagadnieniem powstała pewna kategoryzacja, która dzieli bezpieczeństwo na pewne segmenty, jednakże zawsze elementy te istnieją w pewnej relacji do siebie. Bezpieczeństwo energetyczne również zatem posiada analogiczną relację. Polityka w tym zakresie bardzo często wiąże się z gospodarką państwa, jego polityką międzynarodową, a także sferą ochrony środowiska czy szeroko pojmowaną ekologią.
Zużycie surowców energetycznych wiąże się samo przez się z pewną degradacją środowiska. Z drugiej strony również samo wytwarzanie energii elektrycznej wiąże się bezpośrednio z ekologią i ochroną środowiska. Z tej przyczyny te dwie sfery niejako nakładają się na siebie – z jednej strony bowiem państwo w swojej polityce energetycznej dąży do zwiększenia produkcji energii elektrycznej, aby zaspokoić potrzeby państwa oraz ewentualnie zwiększyć eksport energii, jednakże z drugiej strony konieczne jest dbanie o środowisko. Dbanie o środowisko w tym zakresie może wiązać się z koniecznością poniesienia dodatkowych wydatków przez instytucje zajmujące się produkcją i przetwarzaniem energii elektrycznej oraz innych materiałów energetycznych (np. zakładanie filtrów na kominy fabryczne) albo też ograniczenie działalności w ogóle. Szkodzenie środowisku przez nadmierną eksploatację infrastruktury energetycznej państwa może nie tylko bezpośrednio wpływać na środowisku, lecz także odcisnąć pewne piętno w polityce międzynarodowej – szczególnie jeśli państwa sąsiadujące skupiają się w dużym stopniu na celach ekologicznych.
Z drugiej strony szkodliwa dla polityki państwa może być nadmierne eksploatowanie zużywalnych źródeł energii. Wszystko za sprawą właśnie ich zużywalnego charakteru. Zbyt szybkie wydobycie i wykorzystanie określonych źródeł energii może doprowadzić do sytuacji, kiedy w przyszłości zabraknie ich na obsługę zapotrzebowania energetycznego państwa. W tym zakresie konieczne jest zatem patrzenie długofalowe i niekiedy ograniczanie krótkoterminowego wydobycia tylko po to, aby w przyszłości państwo nie borykało się z problemami natury energetycznej. W tym wypadku również istotna jest polityka regionalna, ponieważ eksploatacja złóż danego regionu może doprowadzić do przyszłego jego zacofania – chociażby ze względu na fakt, że zamknięte zostaną firmy, które zajmowały się eksploatacją danego surowca, przez co wielu ludzi może stracić pracę. Jeżeli nie będzie atrakcyjny dla przedsiębiorców, wówczas mogą pojawić się w państwie poważne problemy wewnętrzne. W tym wypadku również warto podkreślić kwestie związane z ochroną środowiska i nadmierną eksploatacją złóż, ponieważ po ostatecznym ich wyczerpaniu region może stracić swoje naturalne walory, przez co zniknie pewna alternatywa dla rozwoju gospodarczego (np. w postaci turystyki) .
Konsekwencje działania w celu zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego wiąże się wprost z przestrzenią międzynarodową, ponieważ wykorzystywanie określonych surowców, negocjacja cen pozyskiwania ich z innych państw, czy też podpisywanie pewnych umów międzynarodowych może doprowadzić do zmian w sytuacji geopolitycznej. Zresztą w tym wypadku sytuacja może zmieniać się także w drugą stronę, gdzie problemy natury czysto politycznej mogą znacząco wpłynąć na bezpieczeństwo energetyczne państwa, ponieważ państwa, które dostarczają ropę lub inne surowce mogą w wyniku konfliktu wstrzymać dostawy. Możliwość wystąpienia podobnych okoliczności wskazuje wyraźnie na znaczenie nie tylko umów międzynarodowych czy prawidłowego funkcjonowania infrastruktury, ale także zasoby własne lub rezerwa zasobów energetycznych. W zakresie polityki międzynarodowej mieszczą się ponadto aspekty związane z ochroną środowiska – w tym wypadku przeplatają się zatem trzy aspekty bezpieczeństwa: międzynarodowe, ekologiczne oraz energetyczne.
*Poznaj naszą ofertę elektroenergetyki, Salwis.pl, salwis.pl/elektroenergetyka/
*Pomiary elektryczne i termowizyjne, Salwis.pl, salwis.pl/pomiary-elektryczne/